X.R.Roʻziyev, J.TToshev

 

 

 

BUXORO ME'MORCHILIGIDA ARXITEKTURAVIY

BIONIKA

 

 

 

 

 

BUXORO-2021

 

HRRoʻziyev, J.TToshev “Buxoro meʼmorchiligida arxitekturaviy bionika”. Monografiya.

-Toshkent;

 

 

 

Monografiyada arxitekturaviy bionika jarayonlari Buxoro tarixiy majmualarida qo',   ularning tahlili, arxitektura-qurilish bilan bog'liq bo'lgan bionik va tajribalar sohalari , me'moriy ansambllarda bionik echimlar   turlari bo'yicha umumiy ishlab chiqarishlarga to'xtalib o'tilgan. Kelgusida bionika hisobga olinadi o'ziga xos kiyim jilosi, o'ymakorlik va naqsh san'ati, me'moriy majmualardagi qurilish uslubi, obidalarni restavratsiya qilish qoidalari, masdu-madrasalarga mos minoralarni qo'yish, majmualar oldi maydonlarini ko'tarish, xovuzlar va fontanlar o' Atrof muhitni obodon obodonlashtirish, manzarali ko'rinish va ko'rinishdagi kabi masalalar keng o'rganilgan. Monografiyada Buxoro me'morchiligida arxitekturaviy bionikani roli, xatolar tuzumda arxitura yodgorliklarining arxitekturasi, u erdan qay tarzda ishlab chiqilgan ahvolda baholangani va mustaqillik yil yodgorliklariga bag'ishlangan.   berilgan. M ajmualarda Bionika tarixi, uni o'rganish uslubiyoti, tuzatish usullari, qayta tiklash va ta'mirlash ishlariga katta e'tibor berish. Kitobdan magistrlar, aspirantlar, barcha arxitektura-qurilish sohalariga qiziquvchilar va sha h rimiz orqali sayohat qilish mumkin.

 

           

Taqrizchilar :

 Sh.R.Mirzayev -   tfn,dotsent.BuxMTI «Arxitektura» kafedrasi mudiri

M.M.Badiyev-tfn,   BDU “Tasviriy san’at va   muhandislik   grafikasi”                                           kafedrasi dotsenti                                                                                     

             

Monografiya Buxoro muhandislik-texnologiya instituti kengashining  2021 yil    

10-iyuldagi   15- sonli majlisida nashrga tavsiya qilingan.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mundarija

KIRISH..6

1.1.Buxoro me'morchiligida arxitekturaviy bionikani qo'llash bo'yicha istiqbolli rejalar ishlab chiqish.. 7

1.2. Arxitekturaviy bionika tarixi 10

1.3 Arxitekturaviy bionika mazmuni 23

1.4. Bionikada model.2 6

1.5. Tarixiy shaharlarimizda bunyod etilgan me'moriy ansambllar va majmualarda arxitekturaviy bionika yechimlari tahlili. o'ttiz

37

2.1. Buxoro me'moriy ansamblar   va majmualarini   arxitekturaviy bionika yechimlarini tahlili 37

2.1.1. Minorai kolonda bionika tekshiruvi. 38

2.1.2. Chor minor xotira obidasi. 47

2.1.3. Ark qal'asi. 49

2.1.4. Ismoil Somoniy maqbarasi. 51

2.1.5. Sitorai Moxi-Xossa .55

2.1.6. Chashma Ayub maqbarasi 62

2.1.7. T im va T oqilar  66

2.2. Buxoroning qadimiy hovuzlari 83

2.3. Labi Hovuz ansambli 91

2.3.1. Koʻkaldosh madrasasi 96

2.3.2. nodir devonbegi   madrasasi 98

2.3.3. nodir devonbegi xonaqohi 100

2.4. B uxoro qal'asi 10 1

2.5. Buxoroda rus me'morchiligi namunalari. 103

III-bob.Buxoro shahrini arxitekturaviy bionika natijalari asosida qayta bo'yicha ilmiy-loyihaviy takliflar..108

3.1. Me'moriy ansamblar va majmualar hududlarining arxitekturaviy bionika yechimlari bo'yicha tasniflash .108

3.2. Bionikada t abiat va iqlimning qabul qilinishi. 110

3.3. Ilmiy-loyihaviy muammolarni ishlab chiqish. 111

3.4. Shaharsozlikda tozalash xududlarini bionikasini tashkil etish.113

3.5. Buxoroda yangi shahar namunalari 115

3.6 . _ Buxoro me'moriy obidalarini yangi qurilayotgan shahar "BUXARA Citi" bilan uyg'unligi. 118

Ilovalar . 124

1-ilova.124

2-ilova.129

3 -ilova.130 Xulosa................................................. ................................................ . ..........................133_

Terminlar lug'ati …………………………………………………………… … ..14 6

Foydalanilgan adabiyotlar .152

 

 

 

1.5. Tarixiy shaxarlarimizda bunyod qilingan me'moriy ansambllar va majmualarda arxitekturaviy bionika yechimlari taxlili.

Mustaqillik yillarida O'zbekiston iqlim sharoitini yaxshilash, shaharsozlikda landshaft arxitekturasini qo'llash yo'nalishi keldi. Amir Temur Mirzo Ulug'bek va chorbog'lar va chorbog'lar, favvoralar bunyod qilish san'ati davom ettirilib, Toshkent shahrida Akva parki, Shahidlar xotirasi majmuasi(10-rasm), Alisher Navoiy nomidagi milliy bog' 'va o'nlab boshqa bog'lar, favvoralar landshaft me'morchiligini yangicha bosqichga ko'tardi. [12]

Toshkentdagi Bo'zsuv va Urganchdagi Shovot kanallari, Buxorodagi Tudakul   suv xavzasi yoqasidagi oromgohlarning yaratilishi sohil bo'yi arxitekturasini keltirib chiqaradi.   Bularning yangi texnologiyalar asosida amalga oshirilmoqda. Hovuz va favvoralarni rejalashtirishda yangicha texnologiya qo'llanilmoqda, yangicha sug'orish, avtomatik suv purkagichlardan foydalanilmoqda.

Ilgari turi va ko'rinishiga etarlicha e'tibor berilmagan bo'lsa, endilikda kashtan, qarag'ay, katalpa kabi havoni yaxshi tozalaydi, quyuq soya beradi, tikka o'sadigan, odam organizmi uchun zarur bo'lgan fitonsidlar ishlab chiqadi. qayta , gul va butalarning yangicha turlariga keng o'rin berilmoqda.

Mustaqillik davri shaharsozligining innovatsion g'oyalaridan biri Andijon,Farg'ona, Namangan, Samarqand, va boshqa shaharlar misolida tadbirkorlik ob'yektlarini o'z ichiga olgan o'tgan o'rta qavatli turlar orqali tashkil topgan shahar markaziy magistrallarini faollashtirishdir.

   Bu amaliyot an'anaviy rastalarni zamonaviy texnologiya asosida qayta tiklash harakatidan kelib chiqadigan bo'lib, xalq uchun qulay va yevropa shaharsozligida bugungi kunda qo'llanilayotgan usulga mos keladi.

Mustaqillik davri jamoat binolarining birinchi monumental qatoriga O'zbekiston Oliy Majlisi, Temur temuriylar tarixi muzeyi va respublika majmualarini yig'ish mumkin.

Oliy Majlisning o'zining dizayn yechimi binosi bo'yicha betakror bo'lishi(1-rasm).

 

      10-rasm. Toshkent shaxri S h ahidlar xotira majmuasi.

 

11-rasm. Oliy Majlis binosi

Uning to'rt tomoshani ihotalab turgan muhtasham ustunlar xalqini ko'tarib turgan davlat va adolatli qonun timsolini anglatadi. Bu inshoot xalq hokimiyati yagona oliy hokimiyatni ifodalaydi. Ustunlar ortidagi oynavand devor xalq hokimiyatining bu yerda qabul qilinishi qonun va qarorlarining shaffofligini aks ettiradi. Bino tomining baz tarzida tuzilganligi esa milliy qadriyatlarning osmonning e'zozlanishi, musaffoligini, butun mamlakat yagona konstitutsiyaga muvofiqligini bildiradi. Temuriylar tarixi muzeyi esa uning yaqinida otda viqor to'kib turgan Sohibqiron saltanatining bardavomligini bildiradi.

Amir Temur xiyoboni va unga tutashgan Temuriylar tarixi muzeyidan tashkil topgan qo'sh halqadan iborat ansamblga mos qilib halqaro simpoziumlar saroyi va kurant tiklanib go'yoki, qo'sh mayoq boshladik bo'ldi.

12-rasm. Temuriylar tarixi muzeyi

Toshkent markazini bezab turgan boshqa ikki yirik inshoot- Xalqaro simpoziumlar Saroyi va Ma'rifat markazi o'zining mahobati bilan atrofdagi faoliyatiga o'zgacha ulug'vorlik kasb etib turibdi. Ularning birinchisining bosh tarzida ko'llanilgan an'anaviy peshtoq shaklining yangicha ko'rinishi me'morchilikda novatorlik qiladi. Bu Yerda Qo'llanilgan Marmar Ustunlar o'zing Shakli, Nisbatlari Bilan Bino O'Rnatilgan Platforma Salobat Baxsh Etib, O'zbek Xalqsaklikka Intilayotganligi, U Ning Xalqaro Hamdo'stlikda Tutgan Tengma-Teng, Muhim O'Rnidan Dalolat Bradi. Bino peshtoqining muqarnaslar bilan kuzatuv izorasi o'zbek xalqi o'z ajdodlari tojiga mustaqillik tufayli yana tenglik erishganligini ifodalaydi. Mustaqillik me'morligiga yangitdan olib kirgan gumbaz, ustun, tojdor shakllar bu yerda o'zgacha badiylikka ega. Binobarin Temuriylar tarixi muzeyidagi aylanasimon toj Sohibqiron saltanatining madaniyparvarlik an'analari davom etayotganligining anglatsa, Sipoziumlar saroyidagi toj ma'lum darajada shohona tojning tilloqosh sifatida shunday qilib ifodolovchi motivlar bilan uyg'unlashib ketgan. Bino old tarzida Samarqanddagi Sherdor madrasasining binosida qo'llanilgan sher ortida sho''la solib turgan quyosh tasviri maxalliy podshohlarning qadimiy gerbi haqida to'g'ridan-to'g'ri ma'lumot ma'lumot Amir Temur saltanatiga tashrif buyurgan ispaniyalik elchi Klavixo ma'lumotlarida sayt. Bino tomida charx urib raqsga tushayotgan turn timsoli bu yurtda tinch osuda hayotning ta'minlanganligi, halqning tinchliksevarligini aks ettiradi. Shuni alohida e'tirof etish kerakki, mustaqillik me' va shaharsozligi yetishishi zarurat uchun vujudga kelgani yo'q. Uning zamirida yagona yuksak ma'naviyat, ezgulik g'oyasi yotadi.

O'zbekistonda      me'morchilikning      yuqori   namunalari      Buxorodagi       Ismoil   Somoniy        maqbarasi,         Kalon        minorasi, Abdulazizxon         madrasasi,         Samarqanddagi   Shohi   —Zinda   ansambli, Bibixonim      masjidi.    Registon     majmuasida     (Sherdor,      Tilla   kori, Ulug'bek madrasalari), Amir Temur maqbarasi, Urganchdagi Jarqo'rg'on, Faxriddin Roziy va To'rabekxonim yodgorliklari, Xivadagi Ichan qal'a, Toshkentdagi Ko'kaldosh madrasasi kabilarni ko'rsatish mumkin.                 

O'zbekistonda hozirgi zamon   me'morchiligi namunalaridan Toshkentdagi Alisher     Navoiy   nomidagi   teatr,   Toshkent   teleminorasi,   O'zbekiston   vakillari.   "Istiqlol" saroyi,   sirk binosi, Xalqaro simpoziumlar saroyi,     Alisher   Navoiy   kutubxonasi,   Paxtakor,   Jar, Bunyodkor stadionlari,  Humo Arena, Hilton mexmonxonasi va Ma'rifat   markazi   saroyi,   Toshkentdagi,   viloyatlardagi yangicha korxonadagi joy binolardir.

2012   yil avgust oyining boshida, O'zbekiston Mustaqilligining yig'irish yilligi arafasida Toshkentda yangi "Bunyodkor" stadioni ochildi (13-rasm). Shaxar yoritilishining   zamonaviy yangi konsultatsiyasining bir qismi bo'lgan "Bunyodkor" stadioni-hozirgi vaqtda futbol kulubining uy sport majmuasi-yoritish moslamasini ishlab chiqarish va ishlab chiqarishda alohida ishlab chiqarish talablarini eng muhim ob'ektlardan biriga aylandi. Stadion shaxrining C h ilonzor tumanida, Bunyodkor ko'chasida joylashgan Toshkent. U 34000 tomoshabinga mo'ljallangan, ikkita qavat va 50   dan ortiq sektorlarga ega

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13-rasm. Bunyodkor stadioni ko'rinishi 2012 yil bunyod etilgan.

 

            Stadionga, kafe-bar, tez ovqat restoran taomlari, xojatxonalar, fitness club va boshqa va boshqa va punktlar mavjud. Milliy stadion majmuasi 37 gektar maydonni egallaydi va asosiy stadiondan tashqari yana ettita zamonaviy maydon mavjud. Asosiy o'z zamon talablari asosida 105 ga 68 metrni tashkil qiladi,   maydon drenaj tizimlari va issitish tizimiga ega. Stadion ostida 350 o'ringa mo'ljallangan avtoulov to'xtash joyi mavjud. Kechqurunlari stadion binosi fasadi "Sharq olovi" deb nomlangan tizimi bilan yoritiladi.            Yana bir Arxitekturaviy bionikaning yoqqol ko'rinishi bu "Humo Arena"dir ( 14–rasm) .   Humo   Arena   U shaharning markaziy hududi, Chilonzor tumanida, Afrosiyob va Beshog'och ko'chalari chorrahasida joylashgan. O'rta Osiyoning eng yaxshi muz saroyi keladi. "Humo Arena" muz majmuasi "PI Arena" yangi tuzilmalar dizayn instituti xitektorlari tomonidan taqdim etilgan bo'lib, 2019 yil mart loyihasi , Wind Rose kompaniyasi tomonidan qurib bitkazilgan.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14-rasm. "Humo Arena"   muz majmuasi ko'rinishi 2019 yil bunyod etilgan.

            "Humo Arena" ning me'moriy qoidalarisi-bu O'zbekistonda keng tarqalgan sevgi, baxt va ozodalik timsoli-afsonaviy  Humo qushi,   maydon va piyodalar yo'lak shakli qush qanoti shaklida.  Ko'kalamzorlashtirilgan zona tekis maydonlar, sayr va tematik me'moriy zona majmualarining me'moriy qoidasiga qo'shimcha amalga oshirilgan. "Humo Arena" katta funktsional sportning bir qismi bo'lib majmuasi, asosiy muz arenasi 12.5 ming kishini sig'diradi va asosan shaybali xokkey o'yiniga (boshqa sport o'yinlarini o'tkazish ham mavjud ).  

Tashkent City: infrastrukturasini ko'rki bo'lib turgan 5 yulduzli 21 qavatli Hilton mexmonxonasi (balandligi 85.5 m) 258 ta nomerdan iborat bo'lib uning ichida 8 ta prezident lyukslari mavjud ( 15-rasm) . Bino bir necha restoranlar, cho'milish hovuzlari, sport zallari va xizmat ko'rsatish joylari, birinchi qavatida 3500 o'rinli   halqaro anjumanlar zalini olgan.

 

15-rasm. Toshkentdagi Hilton mexmonxonasi.

Hilton mexmonxonasining tabiiy anlogi- ulkan kemaga va old ayvonlari esa dengizda ulkan kemalar oldidan suzib o'tayotgan kitga o'xshatish mumkin.

 

 Minoraning bugungi kungacha bo'lgan harakatlari haqida gapiradigan bo'lsak, tanasi va muqarnaslari ta'mirlangan (1924). yer ostidagi asosi (poydevori) usta Ochil Bobomurodov ochib ta'mirlangan (1960). Buxoro shahrining 2500 yilligi munosabati bilan Minorai Kalonda ham ta'mirlash ishlari olib borilgan (1997). Bundan tashqari, me'moriy inshoot atroflari obod etilib, ko'kalamzorlashtirilgan.

O'zbekistonda eng   baland   bo'lgan bu min tepaga chiqqan sari turli salloq aylana boshlaydi, uning dumaloq o'rab turgan halqasidan rangdagi sirlangan (ilon terisiga u kabi) g'ishtchalar bilan kuzatilishi (20-rasm). Shu bilan birga minoradagi naqshlarning turli-tumanligi va takrorlanib kelishilgan sodda va komil me'morchilikni boyitadi.

Buxorodagi o'rta asrlar me'morchiligining o'ziga xos xususiyati – ko'cha yoki bir-biridan maydon turgan va old tomoni darvozalari bilan bir-biriga qarab turgan ulkan inshootdan iborat bo'lgan majmualarning barpo e tilishi e di . Shu asosda shaharning markaziy me'morchilik majmuasi - Poi Kalon ("Ulkan inshoot osti") maydoni. Uning minorasi gumbazli o'tish yo'li bilan benihoya ulkan juma masjidi - Masjidi Kalon bilan bog'langan.

1925 yilga kelib Buxorolik usta S h irin Murodov,   Samarqandlik usta Hoji Abduqodirov bilan birgalikda   restavratsiya qilib, tashkilot ko'rinishini avvalgi holga qaytarganlar(20-rasm) .

Uning qarshisida XVI-asrning hatto bizning davrimizda ham ishlayotgan Mir-Arab madrasasi barpo etilgan[5].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20-rasm. Me'moriy va ularning naqsh murakkabligi.  

21-rasm. N amozga chorlash                   

 

22-rasm.   Mayoq sifatida                                                                                           ko'rinish

                

     Afsonalar ko'ra, minora poydevorini qurgan usta uni bir yil shu tarzda qoldirib ketadi va paydo bo'ladi, uning ustki holati quradi. Bunga sabab - poydevori mustahkam bo'lmagan bino uzoq yashamaydi.

1951-1952 yillarda Sergey Yu renev tomonidan 11,5 metrlik shurf qazilib, minora osti aniqlangan. Minora ostida 18 m, 14 metrga shimoli-sharqiy, 0,5 m balandlikda, mayda tosh ham qirg'oqdan asos qo'yiladi. So'ng ustidagi aylanasi 33 santimetrli, 8 qirrali xarsang ohak toshdan asos o'rang. Minoraning yer jarohati 47,5 metrni tashkil qilsada, umumiy ichimlik 59 metrga teng. Minora oktyabr to'ntarishi taloto'plari yordam o'n marta to'p tutilgan. Uninggacha o'zini tik tutib turganiga yana bir sabab, hozir sovuqli qilib kurilgan.

23-rasm. Poi Kalon ("Ulkan inshoot osti") maydoni.

24-rasm. Minoraning 1925   yilda ta'mirlangandan keyingi holati

25-rasm. Pishig' g'ishtdan va zamonaviy    qurilish qorishmasidan minoraning   ichki devor qismi va zinapoyasining fragmenti   

                     26-rasm. Poyi kolon majmuasini tepadan ko'rinishi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27-rasm. Minorai Kalon, 1920 yil                         

28-rasm.Minorai Kalonning 1925 yildagi ta'mirlashgacha               ko'rinishi.

 

2.1.2. C h or minor me'moriy obidasi.

Chor Minor me'moriy obidasi Xalfa Niyozkul tomonidan bunyod qilingan. Ush inshootning qurilishida xomiylik qilgan Xalfa Niyozqul turkman urug'laridan bulib, Amir Xaydar xukumronlini joriy davlat xizmatida ishlagan. U XIX asrning o' rtalarida vafot yetgan.

29-rasm. C h or Minor mae'moriy obidasi 1980yil.  

Chor Minor   Buxoroda mangitlar sulolasi hukmronligi davomida bunyod qilingan bo'lib, uning o'ziga xos xususiyati, u to'rtta minora bilan o'rab olingan O'rta Osiyodagi yagona inshoot xisoblanadi (1-ilova) . Chor Minor me'morchilik majmuasi  so'nggi o'rta asrlarning oxirgi davrlarida (XIX asrda), 1807 yilda bunyod etilgan. Me'moriy obidaning kurilishida har xil o'lchamdagi xom va pishgan g'ishtlar, loy, yog'och, tosh va shunga o'xshash maxsulotlardan keng foydalanilgan.

 

                    30-rasm. C h or Minor mae'moriy obidasi 

 

Buxoroga borib, shu qadimiy shaharni ko'rgan kishilarning hammasi minoralarning tepalaridagi g'alati ko'rinishdagi "qalpoqlarga" e'tibor bergan bo'lsalar kerak, bular laylak uyalaridir(31-rasm). Umid timsoli bo'lgan bu oppoq qushlar shaharning ramzi, uning mintaqaligi va sadoqatining ham ramzi bo'la oladi. Boy go'zal shahar juda ko'p marta turli-tuman dushmanlarning bosqinchilik harakatlarining maqsadi bo'lgan, mo'g'ul-tatarlarning bosqini eng og'ir, yer bilan yakson darajada bo'lgan edi. Lekin Buxoro har gal qaytadan aynan o'sha

ILOVALAR

 

1-ilova

Buxoro shahridagi tarixiy obidalarning o'tmishi va bugungi holati

 

Yo'q.

Tarixiy      binoning

o'tmishdagi     xolati

Tarixiy binolar haqida ma'lumot   

Tarixiy    binoning

bugungi holati

Buxoro   sha har tarixiy   obidalari

 

 

 

 

 

1

Ark Qal'a bir necha marta vayron qilingan, qayta tiklangan va XVI asrda hozirgi shaklga ko'tarilgan.   Qal'a   4,2 ga maydonni egallab, XX asr boshigacha qurildi.

2015 yildagi ko'rinishi.

 

 

 

 

 

 

2

Somoniylar maqbarasi Somoniylar maqbarasi (IX-X a.) vayronagarchiliklar-

dan bus qolgan va bugungi kunga y etib kelgan Buxoroning eski mahobatli, ulug'vor tajribasidan biri.